Uitwinteringsziekteverschijnselen

Op deze foto van gisteren zie je hoe ontzettend veel stuifmeel de bijen met dit prachtige weer verzamelen en soms uit hun poten laten vallen. Gezond divers stuifmeel is naast verse nectar de beste voedingsbron die resulteert in gezonde sterke bijen.

Onlangs werd ik door een Blog-volger gevraagd iets te schrijven over bijenpoep. Tijdens de reinigingsvlucht zitten er op de kasten vaak uitwerpselen van de bijen, maar soms zelfs ook op de raten in de kasten.  Is dit Roer, Diarree of een gevolg van Nosema? 

Dit is een typische vraag over bijenziekten, dus heb ik de hulp ingeschakeld van mijn bijenvriend, bijengezondheidsspecialist en collega bijenteeltleraar René Kant. Ik heb hem gevraagd zijn gedachten over dit onderwerp op papier te zetten. Hieronder volgt zijn toelichting.

Hier in het kort wat ik te vertellen heb over dit onderwerp. Wellicht via een andere invalshoek bekeken….

In een bijenvolk kunnen tijdens de winterzit en in het vroege voorjaar darmproblemen voorkomen. Dat uit zich in "poepstrepen of poepflatsen” op de vliegplank en op de voorkant van de kast. Ook kunnen er poepresten op de raten worden waargenomen. Het gaat hier dus niet om de gebruikelijke uitwerpselen, maar om de dikke strepen of dunne flatsen. 
Vaak wil de imker weten of het een gevolg is van Nosema of diarree, ook wel roer genoemd. Naar mijn idee is dat niet zo van belang om dat te weten…

In ieder geval kan je constateren dat het volk niet gezond is. De vraag is dan natuurlijk waarom het volk of de volken niet gezond zijn.
Ten eerste moet je vaststellen om hoeveel volken het gaat. Is het een enkeling dan hoef je je geen zorgen te maken. Heeft je hele stand deze verschijnselen dan is er wel iets aan de hand.
Belangrijk is om alles op een rijtje te zetten en bijvoorbeeld te volgende vragen (in willekeurige volgorde)  te beantwoorden”
1) Hoe sterk zijn de zieke volken?
2) Heb je “huis-tuin en keuken” bijen?
3) Heb je er elk jaar last van?
4) Wat is het percentage van de zieke volken?
5) Heb je raszuivere bijen, zo ja, hoe zit het met de verschillende lijnen?
6) Heb je een vaste manier van imkeren en handel je elk jaar hetzelfde?
7) Heb je afgelopen jaar iets anders geïmkerd of later of vroeger ingewinterd?
8) Hoe was je varroabestrijding dit jaar?
9) Wanneer heb je de laatste honing geoogst?
10) Wanneer ben je begonnen met de varroabestrijding in zomer/herfst?

Waarom deze vragen beantwoorden? Aan de hand van deze vragenlijst kan je erachter komen waardoor het volk “ziek” is geworden? Een bijenvolk is van nature een sterk organisme en heeft zich miljoenen jaren in stand weten te houden. Na de introductie van de Varroamijt in de begin jaren '80 is daar wel een verandering in gekomen. De hoofdschuldige van de hoge wintersterfte zijn de gevolgen van de Varroamijt en…. de gebrekkige kennis en inzicht van veel imkers.
Dat is een feit. Als dat namelijk niet zo is, dan hadden we niet zoveel wintersterfte of zieke volken gezien. Maar ja, met deze constatering hebben we de darmproblemen nog niet verklaard, niet praktisch in ieder geval.

Laten we het rijtje vragen afgaan en zien wat het belang van die vragen is:
1) De grootte van de volken met poepproblemen zijn vaak al een indicatie: Het gaat bijna altijd om kleine volken. Hoe kan je de gezondheid van een volk ook inschatten? Door te kijken hoe groot of klein je het volk hebt ingewinterd en hoe groot komt het de winter uit. Deze waarde ligt bij een gezond volk tussen de 0,8 en de 1.0 (aantal raten in voorjaar gedeeld door het aantal raten in najaar). Ligt dat getal lager dan heb je veel bijen verloren in de winter en betekent dat ze niet langlevend waren. Of te wel aangetast door varroa en dus aangetast door virussen waardoor bijen minder lang leven. M.a.w. (te) weinig gezonde winterbijen.

2) Deze bijenvolken zijn genetisch variabel, wat je in je voordeel kan gebruiken om de oorzaak te vinden.

3) Zo ja, vraag dan aan mede imkers in de buurt of zij die problemen ook hebben. Als zij die niet hebben, dan ligt het probleem bij de imker. Vraag na wat de verschillen zijn in imker-methoden die jullie hanteren. Daar zal de oplossing liggen. Hebben zij ook dat probleem, ligt het waarschijnlijk aan een slecht drachtgebied waar de bijen zich niet goed kunnen ontwikkelen. Dat kan je min of meer afleiden aan de hoeveelheid honing die je oogst.

4) Het percentage van de zieke volken geeft aan of het een probleem is van de gehele stand of een incidenteel probleem. Bij een enkel volk kan je de conclusie trekken dat dat volk door wat voor omstandigheden dan ook niet gezond is. Als dit volk op dezelfde wijze is behandeld als al je andere volken en een gemiddeld volk was, is het waarschijnlijk een genetisch effect. Een volk met een minder goed ontwikkeld immuunsysteem.
Als meer dan de helft darmproblemen heeft, kijk wat de verschillen zijn tussen de volken die wel en geen problemen hebben. Bekijk de kastkaarten en bekijk wat de verschillen zijn. Meestal kan je hieruit wel de oorzaak van de problemen halen (grootte, mate van varroa besmetting, jonge of oude koningin, raatvernieuwing toegepast, bouwraam gebruikt enz.)

5) Bij raszuivere bijen kan inteelt voorkomen wat de oorzaak kan zijn van zwakke volken die gevoelig zijn voor darmproblemen. Een puur genetisch effect dus. Vaak zie je dat het bij een bepaalde lijn voorkomt.

6) Zo ja, dan kunnen de omstandigheden een rol spelen. Het klimaat is de laatste tijd grillig en sommige volken gaan daar beter mee om dan andere.

7) Op tijd inwinteren is belangrijk, doe je dat te laat, dan moeten de winterbijen nog voer gaan indampen en verzegelen waardoor deze bijen geen langlevende bijen meer zijn. Met alle gevolgen van dien voor de gezondheid van het volk.

8) Varroa heeft heel veel invloed op de gezondheid van een bijenvolk. De mijten zijn op zich eigenlijk niet het grootste probleem, maar wel de virussen die zij overdragen. Deze worden nl. direct in het bijenlichaam geïnjecteerd. Bijen hebben goede afweer tegen virussen die via de mond binnenkomen, maar niet als ze direct worden ingespoten via de monddelen van de mijt. Bijen verzwakken hierdoor en kunnen dus ook darmproblemen ontwikkelen.

9) Doe je dit (te) laat (vanaf eind september) dan neem ik aan dat ook het voeren laat van start gaat. Zie punt 7)

10) Veel imkers beginnen te laat met varroa bestrijden. Wil je gezonde winterbijen genereren zou je het beste eind juli moeten starten met de varroa te bestrijden. Dan zijn dus ook de honingkamers er al vanaf. Als we even een rekensommetje maken:
Stel je begint 31 juli met bestrijden. Laten we aannemen dat vanaf dat moment er geen mijten meer instappen in het broed wat gesloten gaat worden. Op 12 augustus worden de eerste bijen geboren die niet door varroa zijn aangetast. Maar deze oorspronkelijke larven zijn nog wel door onvolwaardige voedsterbijen gevoed en dus nog geen gezonde bijen. Dat geldt voor de gehele eerste generatie die geboren wordt nadat je bent gestart met bestrijden. Dus de werkelijk gezonde bijen worden pas medio september geboren, uitgaande van de situatie dat je de varroa goed bestreden hebt. Begin je dus in september pas de varroa te bestrijden, ben je, afhankelijke van de ernst van de besmetting, vaak te laat om nog een gezonde winterpopulatie aan bijen te generen. Met alle gevolgen van dien voor de gezondheid van het bijenvolk. En daar horen darmproblemen ook bij.

Uiteraard zijn er ook voedsel gerelateerde darmproblemen, maar dat is m.i. niet het grootste probleem. Uiteraard is op tijd inwinteren belangrijk, omdat je geen niet verzegeld voer in de raten wilt hebben. Dat gaat gisten en geeft uiteraard darm problemen bij bijen. Maar dat kan je aan de raten zien als je het volk gaat inspecteren. Dan weet je dus de oorzaak….

Vaak wordt ook het inwinteren op eigen honing als oorzaak gezien. Dat is m.i. een fabel. Voor bijenvolken is honing hun enige natuurlijke voorraad en het is niet logisch dat volken daarvan in de problemen komen. Met onze milde winters kunnen bijen vaak genoeg hun darmen buiten ledigen, dus dat kan het probleem niet zijn.

Hopelijk heeft dit schrijven een bijdrage gegeven om de darmproblematiek iets inzichtelijker te maken. Voorkomen is altijd beter dan genezen…
- Verenig zwakke volken in het najaar, desnoods 3 of 4 bij elkaar.
- Verenig geen sterke met zwakke volken
- Begin niet later dan eind juli met varroa te bestrijden
- Winter je volken niet later in dan begin september

Hartelijke groet,
René Kant

Met grote dank aan René voor zijn eerste blogbericht, waaruit zeker veel lering te trekken valt

Ben Som de Cerff, docent bijenteelt en hobby-imker